Quyền tự quyết là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa quyền tự quyết

Quyền tự quyết (self-determination) là nguyên tắc cơ bản trong luật quốc tế, cho phép các dân tộc tự do quyết định địa vị chính trị và con đường phát triển của họ mà không chịu sự can thiệp từ bên ngoài. Đây là quyền tập thể chứ không phải quyền cá nhân, mang tính nền tảng trong việc thiết lập hoặc tái cấu trúc chủ quyền quốc gia.

Khái niệm này được ghi nhận chính thức trong Hiến chương Liên Hợp Quốc năm 1945, cụ thể tại Điều 1, khoản 2, trong đó tuyên bố: “Thúc đẩy và khuyến khích sự tôn trọng quyền tự quyết của các dân tộc”. Ngoài ra, Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị (ICCPR) năm 1966 cũng tái khẳng định nguyên tắc này tại Điều 1.

Phân biệt cơ bản giữa hai dạng quyền tự quyết:

• Nội bộ: thực hiện quyền kiểm soát chính trị, kinh tế và văn hóa trong phạm vi nhà nước hiện có.
• Bên ngoài: quyền ly khai, tách ra khỏi một quốc gia để hình thành thực thể nhà nước độc lập.

Chi tiết về quyền tự quyết và phạm vi áp dụng có thể tham khảo thêm tại OHCHR – ICCPR.

Lịch sử phát triển của khái niệm

Khái niệm quyền tự quyết không phải là sản phẩm hiện đại mà bắt nguồn từ tư tưởng chính trị phương Tây thế kỷ 18. Các nhà triết học như Rousseau và Locke đề cao quyền của cộng đồng trong việc lựa chọn hình thức chính quyền và xác lập chủ quyền. Tuy nhiên, mãi đến đầu thế kỷ 20, nguyên tắc này mới xuất hiện trong diễn ngôn chính trị toàn cầu.

Tổng thống Hoa Kỳ Woodrow Wilson là người đầu tiên đưa khái niệm này ra bình diện quốc tế trong Tuyên bố 14 điểm (1918), đặc biệt điểm số 5 và 10 kêu gọi công nhận nguyện vọng dân tộc của các cộng đồng bị trị. Mặc dù bị hạn chế trong áp dụng thực tế sau Thế chiến I, khái niệm này trở nên trung tâm trong phong trào phi thực dân hóa sau Thế chiến II.

Năm 1960, Nghị quyết 1514 (XV) của Đại hội đồng Liên Hợp Quốc, còn gọi là “Tuyên ngôn về việc trao trả độc lập cho các quốc gia và dân tộc thuộc địa”, đã nâng quyền tự quyết lên thành nguyên tắc bắt buộc. Từ đó, hàng loạt quốc gia tại châu Phi và châu Á giành được độc lập, thông qua các tiến trình được quốc tế công nhận.

Quyền tự quyết trong luật quốc tế

Luật quốc tế hiện đại công nhận quyền tự quyết là một nguyên tắc có giá trị pháp lý, không chỉ là một tuyên bố chính trị. Nó xuất hiện trong nhiều văn kiện có tính ràng buộc, tiêu biểu như:

• Hiến chương Liên Hợp Quốc (1945)
• Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị (ICCPR, 1966)
• Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa (ICESCR, 1966)

Theo nội dung Điều 1 của cả ICCPR và ICESCR, “Tất cả các dân tộc đều có quyền tự quyết. Bằng quyền này, họ tự do xác định địa vị chính trị và tự do theo đuổi phát triển kinh tế, xã hội và văn hóa.” Đây là quyền đi trước mọi quyền khác, nghĩa là nếu quyền tự quyết không được thực hiện, các quyền con người còn lại khó có thể được bảo đảm.

Về mặt pháp lý, quyền tự quyết còn được củng cố qua án lệ của Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ), bao gồm phán quyết về Tây Sahara (1975) và ý kiến tư vấn về Kosovo (2010). Tổng hợp nguồn tham khảo có thể tìm tại UN Audiovisual Library of International Law.

Phân loại quyền tự quyết

Việc phân loại quyền tự quyết thành hai dạng – nội bộ và bên ngoài – có vai trò thiết yếu trong việc đánh giá hợp pháp của các phong trào dân tộc. Phân loại này được thừa nhận trong các tài liệu học thuật và các tổ chức quốc tế, giúp xác định giới hạn pháp lý và phạm vi hành động phù hợp với luật quốc tế.

Quyền tự quyết nội bộ tập trung vào việc dân cư trong một quốc gia có quyền kiểm soát thể chế chính trị, duy trì ngôn ngữ, tôn giáo, phong tục và tiếp cận công bằng với nguồn lực kinh tế. Ví dụ: quyền tự trị văn hóa của người Sámi tại Bắc Âu hoặc người bản địa ở Canada.

Quyền tự quyết bên ngoài chỉ được áp dụng trong một số tình huống giới hạn, bao gồm thuộc địa, chiếm đóng nước ngoài, hoặc khi một nhóm dân tộc bị đàn áp nghiêm trọng và không còn khả năng thực hiện tự quyết nội bộ. Ví dụ: sự hình thành quốc gia Nam Sudan năm 2011 được công nhận trên cơ sở này.

Bảng dưới đây tóm tắt so sánh giữa hai dạng quyền tự quyết:

Tiêu chí	Tự quyết nội bộ	Tự quyết bên ngoài
Phạm vi	Trong lãnh thổ quốc gia hiện hữu	Tách ra để hình thành quốc gia mới
Pháp lý	Luật quốc tế khuyến khích thực hiện	Chỉ hợp pháp trong điều kiện đặc biệt
Hình thức thể hiện	Tự trị, phi tập trung, liên bang	Trưng cầu dân ý, tuyên bố độc lập

Điều kiện thực hiện quyền tự quyết

Việc thực hiện quyền tự quyết, đặc biệt là quyền ly khai, không được luật quốc tế thừa nhận một cách vô điều kiện. Mặc dù quyền tự quyết là nguyên tắc phổ quát, nhưng việc thực hiện nó phải tuân theo các tiêu chí chặt chẽ nhằm cân bằng với các nguyên tắc khác như toàn vẹn lãnh thổ và ổn định quốc tế.

Ba điều kiện chính thường được viện dẫn khi đánh giá tính hợp pháp của quyền tự quyết bên ngoài bao gồm:

• Ý chí dân cư rõ ràng: Thể hiện qua hình thức dân chủ như trưng cầu dân ý tự do, minh bạch và có sự giám sát quốc tế độc lập.
• Bằng chứng vi phạm nhân quyền nghiêm trọng: Bao gồm phân biệt chủng tộc, đàn áp văn hóa, tước quyền đại diện hoặc bạo lực có hệ thống đối với cộng đồng dân cư liên quan.
• Không thể thực hiện tự quyết nội bộ: Tức là mọi nỗ lực cải cách bên trong để đạt quyền kiểm soát chính trị hoặc văn hóa đều bị bác bỏ, dẫn đến bế tắc không thể giải quyết trong hệ thống hiện hành.

Hội đồng Châu Âu, qua Ủy ban Venice, đã khuyến nghị các tiêu chí trên trong việc phân tích tính hợp lệ của các yêu sách tự quyết. Tài liệu tham khảo có thể tìm tại Venice Commission – Council of Europe.

Quyền tự quyết và toàn vẹn lãnh thổ

Một trong những xung đột pháp lý trung tâm của quyền tự quyết là sự va chạm với nguyên tắc toàn vẹn lãnh thổ – một nguyên tắc không thể xâm phạm khác trong luật quốc tế. Hiến chương Liên Hợp Quốc khẳng định cả hai nguyên tắc nhưng không nêu rõ nguyên tắc nào ưu tiên trong trường hợp xảy ra xung đột.

Quan điểm phổ biến là quyền tự quyết không thể được sử dụng để biện minh cho hành động ly khai trong các quốc gia dân chủ, nơi dân cư có quyền tham gia vào tiến trình chính trị. Tuy nhiên, nếu nhà nước vi phạm nghiêm trọng quyền cơ bản của một cộng đồng và từ chối mọi khả năng đàm phán, thì quyền tự quyết bên ngoài có thể được kích hoạt như biện pháp cuối cùng.

Phán quyết tư vấn năm 2010 của Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) về tuyên bố độc lập của Kosovo đã ghi nhận rằng tuyên bố độc lập không tự động vi phạm luật quốc tế. Tuy nhiên, phán quyết này không khẳng định rằng quyền ly khai là hợp pháp hay được công nhận, mà chỉ không trái luật một cách rõ ràng. Điều đó phản ánh tính chất “mờ pháp lý” (legal grey zone) trong mối quan hệ giữa hai nguyên tắc này.

Ứng dụng trong các tình huống thực tiễn

Trong thực tế, quyền tự quyết đã từng được viện dẫn và thực thi trong nhiều trường hợp khác nhau. Một số trường hợp tiêu biểu được cộng đồng quốc tế công nhận, trong khi các trường hợp khác vẫn gây tranh cãi và chưa được công nhận chính thức.

Bảng dưới đây liệt kê một số tình huống đáng chú ý liên quan đến quyền tự quyết:

Trường hợp	Kết quả	Ghi chú pháp lý
Nam Sudan (2011)	Độc lập được công nhận	Thông qua trưng cầu dân ý theo lộ trình do LHQ giám sát
Đông Timor (1999–2002)	Độc lập	LHQ điều hành quá trình chuyển tiếp sau khi Indonesia rút quân
Crimea (2014)	Sáp nhập vào Nga, gây tranh cãi	Bị LHQ và phần lớn quốc gia thành viên coi là hành động vi phạm toàn vẹn lãnh thổ Ukraine
Catalonia (2017)	Không được công nhận	Chính phủ Tây Ban Nha tuyên bố trưng cầu dân ý là bất hợp pháp

Thông tin phân tích tình huống có thể tìm thêm tại International Crisis Group – Self-Determination and Peace Building.

Tranh luận và chỉ trích

Mặc dù quyền tự quyết được xem là tiến bộ trong thúc đẩy quyền con người và dân chủ, song khái niệm này vẫn tồn tại nhiều tranh cãi. Một số chính phủ và học giả cho rằng việc lạm dụng quyền tự quyết để biện minh cho ly khai có thể dẫn đến mất ổn định khu vực, xung đột vũ trang và làm suy yếu nguyên tắc toàn vẹn lãnh thổ vốn được bảo vệ trong Hiến chương LHQ.

Các vấn đề thường gây tranh luận bao gồm:

• Chủ thể của quyền: Không có định nghĩa rõ ràng trong luật quốc tế về “dân tộc” là ai – sắc tộc, nhóm ngôn ngữ hay cư dân vùng lãnh thổ?
• Phân biệt với chủ nghĩa ly khai cực đoan: Khi các phong trào tự quyết mang tính chất dân tộc cực đoan hoặc có yếu tố can thiệp từ bên ngoài.
• Vai trò của công nhận quốc tế: Dù một vùng lãnh thổ tuyên bố độc lập, nhưng nếu không được công nhận bởi đa số quốc gia, tính chính danh vẫn bị hạn chế.

Không có cơ chế thực thi chung hoặc cơ quan tài phán quốc tế độc lập chuyên trách để phân xử các tranh chấp về quyền tự quyết, khiến khái niệm này thường bị chính trị hóa và diễn giải tùy theo lợi ích quốc gia.

Quyền tự quyết trong bối cảnh hiện đại

Ngày nay, quyền tự quyết không chỉ giới hạn trong việc tách lập quốc gia, mà còn mở rộng sang các khía cạnh phát triển bền vững, quyền của người bản địa, quản trị địa phương và tự chủ văn hóa. Nguyên tắc này đang được các cộng đồng thiểu số và nhóm bản địa sử dụng như công cụ pháp lý để yêu cầu quyền đại diện chính trị, bảo tồn di sản và tiếp cận bình đẳng với nguồn lực.

Các mô hình tự trị hiện đại phản ánh cách thức thực thi quyền tự quyết nội bộ mà không phá vỡ cấu trúc quốc gia hiện hữu. Ví dụ:

• Greenland – có quốc hội riêng, kiểm soát hầu hết chính sách nội bộ, dù vẫn là một phần của Vương quốc Đan Mạch
• Scotland – có chính phủ và quốc hội riêng trong khuôn khổ Vương quốc Anh
• Các hội đồng bản địa – như tại Canada, New Zealand – có quyền quản lý giáo dục, y tế và đất đai

LHQ và nhiều tổ chức quốc tế hiện đang khuyến khích mô hình tự quyết mang tính liên kết, tập trung vào bảo vệ quyền văn hóa, ngôn ngữ, giáo dục và sinh kế thay vì ly khai chính trị. Xem chi tiết tại UN – Indigenous Peoples.

Kết luận

Quyền tự quyết là nguyên tắc trung tâm của luật quốc tế hiện đại, nhưng cũng là một trong những nguyên tắc phức tạp và dễ bị diễn giải đa chiều. Trong khi nó trao cơ hội cho các cộng đồng bị áp bức khẳng định bản sắc và đạt quyền tự quản, thì việc thực hiện thiếu kiểm soát có thể gây bất ổn, xung đột và phá vỡ trật tự quốc tế. Giải pháp bền vững là tăng cường quyền tự quyết nội bộ trong khuôn khổ luật pháp hiện hành, đi đôi với cải cách chính trị toàn diện, minh bạch và tôn trọng quyền con người.